گزارش | کارکردهای اخلاقی طنز در رسانه بررسی شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، در جلسه‌ای از سلسله نشست‌های همایش علمی پژوهشی «اخلاق و رسانه» که هفته گذشته در اداره کل پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما در قم برگزار شد، حجت‌الاسلام محمد مهدی محققی از پژوهشگران رسانه، مقاله خود با عنوان «کارکردها و کژکارکردهای اخلاقی طنز با تاکید بر موارد استثنای تمسخر» را ارائه کرد.

عملیاتی کردن موضوعات اخلاقی در رسانه

مدیرعامل خبرگزاری رسا در ابتدا، همایش علمی پژوهشی «اخلاق و رسانه» را اقدامی مبارک از سوی مرکز پژوهش های اسلامی رسانه عنوان کرد و گفت: اداره کل پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما یکی از مراکز تحقیقی اسلامی رسانه است و برپایی این همایش که به  بررسی، تبیین و آسیب‌شناسی رسانه اخلاقی و اخلاق رسانه ای می‌پردازد، می تواند پاسخگوی نیاز رسانه‌های کشور در ابعاد اخلاق حرفه ای باشد.

امیدوارم این مسیر که علاوه بر علمی بودن دارای جنبه کاربردی است به این همایش متوقف نشود و پس از برگزاری همایش با همین شور، اشتیاق و متانت دنبال شود؛ برپایی این همایش یکی از اقدامات ارزشمندی است که اخلاق و دین را در رسانه عملیاتی خواهد کرد.

بنده مقاله‌ای با موضوع «کارکردها و کژکارکردهای طنز با تاکید بر موارد استثنای تمسخر» به این همایش ارسال کرده‌ام که در این جلسه آن را ارائه و تبیین خواهم کرد.

کارکردهای سه گانه رسانه ها در جامعه

از بین نظریه های رسانه، نزدیک ترین مبانی به موضوع فراخوان این همایش، نظریه اجتماعی – رفتاری موسوم به کارکردها و آثار پیام های ارتباطی است و آنچه که به صورت مشخص می‌توان اشاره کرد نظریه لاسول درباره نقش و کارکرد پیام های ارتباطی در جامعه است؛ او سه کارکرد اصلی رسانه ها را نظارت بر محیط (نقش نگهبان)، ایجاد همبستگی اجتماعی (نقش راهنما) و انتقال میراث اجتماعی (نقش معلم) می داند. بعدها کارکرد سرگرمی و تفریح به وسیله رایت به عنوان چهارمین کارکرد رسانه معرفی شد که نقش آرام‌بخش و تسکین‌دهنده آلام اجتماعی را برای مردم در نظر دارد. او نگاه کارکردی به جامعه دارد و آن را به ارگانیسم موجود زنده تشبیه می‌کند. وی در مقاله "ساخت و کارکرد ارتباطات در جامعه" سه استعاره را برای کارکردهای سه گانه «نگهبان، راهنما و معلم» به کار می‌برد. او از یک سلول تک یاخته‌ای موجود زنده استعاره خود را شروع می‌کند و تا یک دولت در جامعه جهانی پیش می‌رود.

کارکرد کنترل، انسجام و آموزش در طنز

در طنز فرضیه این مقاله این است که قالب رسانه‌ای طنز علاوه بر کارکرد اصلی پر کردن اوقات فراغت، دارای کارکردهای نظارتی، هم‌بستگی و آموزشی نیز می باشد.

درباره نقش نظارتی اخبار و اطلاعات می‌توان کارکردهای آشنایی مخاطبان با محیط زندگی، هشدار درباره مخاطرات و بحران‌ها، مسایل زندگی روزمره شهروندان، سیاستگذاری‌های دولتی، تحولات اقتصادی و تعاملات سیاستمداران را اشاره کرد.

نقش همبستگی اجتماعی طنز رسانه ای شامل تقویت هویت ملی، مطالبه‌گری در موضوع عدالت، توسعه رفاه همگانی، امیدبخشی و افزایش آستانه تحمل‌پذیری عموم است؛ نقش انتقال میراث اجتماعی نیز ارائه سبک زندگی، آداب و رسوم محلی و ملی است.

کژکارکردهای طنز: نگهبان بد، راهنمای بد و معلم بد

کژ کاکردهای طنز آثار سوء یا نتایج نامطلوب ناشی از طنز است و شامل نقش نگهبان بد، راهنمای بد و معلم بد است. نقش نگهبان بد: مخاطرات امنیت ملی، ساه‌نمایی، وحشت آفرینی، تخدیر ذهنی، بی‌اعتنا کردن مخاطبان به موضوعات مهم. نقش راهنمای بد: شکل‌گیری افکار قالبی، جلوگیری از نوآوری و رشد اجتماعی، کاهش نقد سازنده. نقش معلم بد: تضعیف خرده فرهنگ‌ها، جلوگیری از توسعه فرهنگی، الگودهی منفی از قهرمانان.

طنز و تمسخر

عناوین ضد اخلاقی(حرام) مرتبط با طنز را می توان کذب، غیبت، سباب، هجو و تمسخر برشمرد که بیشترین عنوان مبتلابه سازندگان طنز کژکارکرد ضد اخلاقیِ «تمسخر» است. ماهیت تمسخر «حکایت خنده آور تحقیر آمیز (غالباً برای دشمنی) است».

تمسخر عنوان قصدی است یعنی بدون قصد اهانت پدید نمی‌آید. با چه معیاری قصد تحقیر و توهین را می توان در طنز تمسخرآمیز احراز کرد؟ بعضی از اقوال و افعال ، عرفاً در توهین ممحض هستند و بعضی دیگر چنین نیستند. حال اگر در طنز، به معیار تشخیص عموم افراد جامعه، گفته یا رفتار تمسخرآمیزی از روی علم انجام شود، قصد تحقیر احراز می شود، اما اگر گفته یا فعل غیر ممحض در توهین در طنز وجود داشته باشد، به معیار تعریف طنز که نقد سازنده است، و به معیار کارکردهای سه گانه مثبت طنز در جامعه، آن گفتار یا فعل، حمل بر وجه صحیح می شود و آن را تمسخر توهین آمیز نمی دانیم. البته قالب کاریکاتور بیشتر برای تحقیر وضع شده است.

حال ارتباط این بحث با تمسخر چیست؟ اگر طنز درباره مفاهیم، شخصیت‌ها یا اعتقادات مقدس باشد و در آن عنوان تمسخر یعنی حکایت خنده آور تحقیر آمیز راه پیدا کند، باید ببینیم آن عملی که در طنز سر زده است، یا سخنی که از طریق طنز نمایش داده می‌شود، اگر به تشخیص عموم افراد جامعه مخصوص توهین است، دیگر به دنبال احراز قصد توهین نمی‌رویم و مانع ورود آن به ساحت رسانه می شویم. اما اگر غیر ممحض در توهین باشد حمل بر صحت می‌شود؛ زیرا قالب طنز برای اصلاح و پیشبرد کاستی هاست، خصوصا  اگر کارکردهای سه‌گانه لاسول را در طنز مطبوعاتی و رسانه ای قبول کنیم، حمل بر صحت می‌شود و طنز موهن دانسته نمی شود.

نکوهش تمسخر در منابع و ادله معتبر

در ادامه مقاله ادله حرمت تمسخر را عرض کردیم، آیات زیادی در نکوهش استهزا داریم، معمولاً استهزائاتی که در قرآن نکوهش شده است یا در حوزه عقاید و یا در حوزه رفتار است. از قرآن به طور قطع استفاده حرمت تمسخر می‌شود. احادیث زیادی نیز در نکوهش استهزا وجود دارد که وعده عذاب و آتش دوزخ به مستهزئان داده شده است. سومین دلیل حرمت تمسخر، عقل است و عقل، تمسخر را به خاطر ستم و اذیت کردن دیگران قبیح و ناپسند می‌داند. اگر عقل مستقل رفتاری را قبیح بداند، شرعا معتبر است.

موارد استثنا از حرمت تمسخر

محرمات رسانه در مباحث اخلاقی و فقهی که بحث می‌شود یک سری استثنائاتی را برایش قائل هستند، یک حکم حرام در یک سری از حالات و شرایط از حالت حرمت بیرون می‌آید. درباره «تمسخر»، دو نوع خروج از حرمت تصور می شود؛ یکی خروج تخصصی و دیگری هم خروج تزاحمی را داریم. خروج تخصصی این است که چیزی از موضوع حکم حرام خارج باشد. اگر یک رفتار، یکی از قیود موضوع عنوان تمسخر (گفتار یا رفتار خنده‌آورِ تحقیرآمیز) را نداشت این خروج از موضوع می‌شود و می‌گوییم موضوع حرام محقق نشده است.

در اینجا پنج نمونه طنز را ذکر می‌کنیم که طنز، تخصصا از موضوع تمسخر خارج است؛ مزاح، نقد سازنده، مطایبه متجاهر به فسق، مطایبه شخص موهوم و مجهول که اشاره به تیپ یا شخص خاصی نداشته نباشد، حکایت خنده آورِ خیرخواهانه. در همه این موارد، کارکردهای سه گانه فراگرد ارتباطی یافت می‌شود.

از اینجا موارد خروج تزاحمی را می‌شمریم، اگر دو حکم شرعی، در مرحله امتثال و اجرا، تمانع و تکاذب داشته باشند، آن دو حکم متزاحمین هستند؛ مثال واضح آن هم این است که جان یک مؤمن در خطر است، با گفتن یک دروغ می‌توانید جان این را نجات بدهید. نجات دادن جان مؤمن واجب و دروغ حرام است؛ اینجا دو حکم در مرحله جعل و انشاء هیچ تعارضی با هم ندارند، اما الان این مکلف در مرحله اجرا و امتثال با این دو مواجه شده‌است، دروغ بگوید حرام انجام داده‌، ولی جان انسانی را نجات داده‌است. در اینجا به مرجحات باب تزاحم مراجعه می شود که در جای خودش گفته‌اند، مثلا مناسبت حکم و موضوع یا اهمیت حکم در نزد شارع مقدس (مانند جلب مصلحت یا دفع مفسده) یک مرجح است.

هفت نمونه موارد استثنای طنز از حرمت تمسخر به ملاک خروج تزاحم بین دو حکم وجوب و حرمت را می توان شمرد: تضعیف دشمن، معرفی علنی مرتکبان جرایم یا افعال خاص (مانند اختلاس، کلاهبرداری، شاهد دروغ، افلاس)، معامله به مثل (تمسخر در پاسخ به تمسخر)، هشدار درباره مخاطرات و تهدیدهای احتمالی (مثل احتمال بروز سیل، زلزله، تهاجم دشمن، کلاهبرداری الکترونیکی از حساب های بانکی)، تحقیر اجتماعی بدعت‌گذار، ممانعت از بروز منکرات عمومی (مانند شوروش یا نزاع های خیابانی)، تحقیر به انگیزه مصلحت و دفع مفسده.

این‌ها دوازده مورد بود که حقیر با کم سوادی و توان علمی ناچیزی که دارم، توانستم از فقه استخراج کنم؛ این موارد استثنای طنز از کژکارکرد تمسخر است.

این موارد استثنا به عنوان تجویز نیست، بلکه در مرحله اجرا، برنامه سازان و طنزپردازان، مطابق فتاوا و نظرات فقهی رهبر معظم انقلاب و یا استفتا از مراجع عظام تقلید عمل خواهند کرد. علاوه بر این، گروه های فقهی و پژوهشی این مرکز می توانند در این باره در نقاط خلا وارد شده، نظریات اسلامی و نظرات فقهی را به صورت ضابطه مند و منطبق بر قوانین مصوب در اختیار برنامه سازان و طنزپردازان قرار دهند./۸۳۶/ز۵۰۲/س

خبرنگار: محمود لطیف